Ալյումին

Ալյումին, քիմիական նշանը՝ Al (կարդացվում է՝ «ալյումին»), ատոմային համարը՝ 13, ատոմային զանգվածը՝ 26.98154։ Ալյումինը p–տարր է։

Բնական ալյումինը բաղկացած է Al մեկ նուկլիդից։ Վալենտային էլեկտրոնները երեքն են։ Արտաքին էլեկտրական շերտի դասավորվածությունն է 3s²p¹։ Գործնականում բոլոր միացություններում օքսիդացման աստիճանը +3 է (եռավալենտ) և 3 վալենտականություն։ Ալյումինի նեյտրալ ատոմի շառավիղը 0.143 նմ է, իսկ Al³⁺ իոնինը՝ 0.057 նմ։

Ալյումին պարզ նյութը փափուկ, թեթև արծաթասպիտակավուն երանգով մետաղ է, օժտված է մեծ էլեկտրա– և ջերմահաղորդականությամբ։ Ալյումինի խտությունը 2,7 գ/սմ³ է։ Մոտ 3 անգամ թեթև է երկաթից և պղնձից, սակայն բավական ամուր է։ Ալյումինը հալվում է 600 °C ջերմաստիճանում։

Տարածվածությամբ ալյումինը մետաղների մեջ գրավում է առաջին տեղը և կազմում է երկրակեղևի զանգվածի 7 %–ը։

Ստացում

Ալյումինը ստանում են Al₂O₃ օքսիդի հալույթի էլեկտրոլիզով, իսկ օքսիդն առանձնացնում են բոքսիտ հանքաքարից.

Օքսիդի հալման ջերմաստիճանը 2000-ից բարձր է, և հնարավոր չէ ունենալ էլեկտրոլիզի սարքեր, որոնք դիմանան այդպիսի բարձր ջերմաստիճանների։ Այդ պատճառով օքսիդին խառնում են կրիոլիտ՝ Al₃[AlF₆], և դրա առկայությամբ իրականացնում հալույթի էլեկտրոլիզը բավականին ցածր՝ մոտ 900 °C ջերմաստիճանում։

Որպես կաթոդ ծառայում են էլեկտրոլիզային գուռի հատակին տեղադրված գրաֆիտե սալիկները, իսկ որպես անոդ՝ գրաֆիտե ձողերի շարանը։ Գոյացող ալյումինը հալված վիճակում հավաքվում է գուռի հատակին և շարունակում կատարել կաթոդի դերը։ Անոդի վրա թթվածինն առաջանում է ատոմների ձևով, որոնք անմիջապես միանում են ածխի հետ՝ վերջինս այրելով մինչև CO և CO₂։ Էլեկտրոլիզի ամբողջ ընթացքում անոդի գրաֆիտե զանգվածն անընդհատ ավելացնում են։

Ծծումբ

քիմիական տարր է, որի նշանն է S և ատոմային թիվը՝ 16: Գտնվում է պարբերական համակարգի 6-րդ խմբի գլխավոր ենթախմբում։ Իսկ ջրածնի և թթվածնի միացություններում բաղկացած է տարբեր իոններներից, փոխազդում է համարյա բոլոր թթուների և աղերի հետ։ Ծծմբի աղերը քիչ են լուծվում ջրում։ Ցուցաբերում է ոչ մետաղական հատկություններ։ Ծծումբը մարդուն հայտնի է վաղնջական ժամանակներից։ Երկրակեղևում ծծմբի պարունակությունը 0,05 % է, հանդիպում է ինչպես ազատ (բնածին ծծումբ), այնպես էլ միացությունների՝ գերազանցապես սուլֆիդների, օրինակ՝ ZnS, PbS, Cu2S, FeS2, և սուլֆատների, օրինակ՝ CaSO4.2H2O, Na2SO4.10H2O, ձևով։

Ծծմբի տարաձևություններ

Ծծումբն առաջացնում է երեք տարաձևություն, որոնցից ամենակայունը շեղանկյուն կամ α-ծծումբն է, որը սովորաբար ստանում են դեղին փոշու տեսքով։ Հալվում է 113 և եռում՝ 445 °C ջերմաստիճանում։ Հալված ծծումբը սառեցնելիս առաջանում են բաց դեղնավուն ասեղնաձև (մոնոկլինային) բյուրեղներ՝ β-ծծումբ, որը հետագա սառեցման ընթացքում դանդաղ վերածվում է α-ծծբմի։ Նշված երկու տարաձևություններն առաջանում են տարբեր տեսքի բյուրեղներ, սակայն երկուսն էլ ունեն մոլեկուլային կառուցվածք՝ բաղկացած S₈ մոլեկուլներից։ Ծծմբի մոլեկուլը նման է «թագի»։ Հալված ծծումբը սառը ջրի մեջ լցնելիս գոյանում է շագանակագույն առաձգական զանգված, որը կոչվում է պլաստիկ ծծումբ՝ երրորդ տարաձևությունը։ Պլաստիկը ևս, նման β-ծծմբին, անկայուն է և աստիճանաբար վերածվում է α-ծծմբի։ Ծծումբը ջրում չի թրջվում, և, նույնիսկ ծանր լինելով (p=2.1 գ/սմ3), ծծմբի փոշին մնում է ջրի մակերևույթին։ Մետաղների սուլֆիդների նույնպես օժտված են այս հատկությամբ, որի հիման վրա զատում են այդ միացությունները հանքաքարում պարունակվող դատարկ ապարներից։

Ջուր

Ջուր — H₂O

Ջուր, անօրգանական միացություն, ջրածնի օքսիդ, քիմիական բանաձևը՝ Н₂O։ Ջուրը բնության ամենատարածված նյութն է, բնության մեջ հանդիպում է պինդ, հեղուկ, գազային վիճակներում։ Կազմում է կենդանի օրգանիզմների բաղադրության 2/3 մասը։

Ջրի մոլեկուլն ունի անկյունային կառուցվածք՝ HOH անկյունը կազմում է 104.5°, բևեռային մոլեկուլ է։ OH կապը խիստ բևեռային կապ է, որի հետևանքով ջրի մոլեկուլների միջև առաջանում է ջրածնական կապ։ Ջուրը լավ լուծիչ է՝ բևեռայնության շնորհիվ։ Թթվածնի հիբրիդացումը sp³։

Ջուրը ծածկում է Երկրի մակերևույթի 2/3-ը և կենսականորեն անհրաժեշտ է կյանքի բոլոր ձևերի համար։ Երկիր մոլորակի ջրի 96.5%-ը պատկանում է օվկիանոսներին։ Երկրի ջրի միայն 2.5%-ն է քաղցրահամ, որի 98.8%-ը սառույցներ և գրունտային ջրեր են։ Ամբողջ քաղցրահամ ջրերի 0.3%-ից պակաս մասը գտնվում է գետերում, լճերում և մթնոլորտում, իսկ ավելի քիչ՝ 0,003 % քանակությունը գտնվում է կենդանի օրգանիզմներում։

Ֆիզիկական հատկություններ

Սովորական պայմաններում ջուրն անգույն, անհամ, անհոտ հեղուկ է, tհալ=0°С, t_եռ=100°С, ամենամեծ խտությունը 4°С-ում է՝ ρ=1 գ/մլ։ Դրանից ցածր և բարձր ջերմաստիճաններում ρ<1 ։ Ջերմաստիճանից կախված խտության այս անոմալ կախվածությամբ ջուրը խիստ տարբերվում է մյուս նյութերից, որոնց խտությունը ջերմաստիճանի բարձրացումից փոքրանում է, իսկ այս դեպքում, օրինակ, սառույցի խտությունը փոքր է ջրի խտությունից, դրա համար այն լողում է ջրի վրա, դրա շնորհիվ է ձմռանը սառույցի տակ կյանքը շարունակվում։ Ջուրն ունի ամենամեծ ջերմունակությունը, այդ պատճառով դանդաղ տաքանում է, դանդաղ սառչում։ Դրա միջոցով ջրավազանները կարգավորում են մեր մոլորակի ջերմաստիճանը։ Ջրի բոլոր այս անոմալ հատկություները պայմանավորված են ջրի մոլեկուլնեի միջև առկա ջրածնային կապերով։

Ջրի մշակված տեսակներ

• խմելու ջուր
• ծորակի ջուր
• շշալցված ջուր
• տնտեսական ջուր
• քլորացված ջուր
• օզոնացված ջուր
• իոնազերծված ջուր
• թորած ջուր

Սոդա

NaHCO₃

Խմելու սոդայի ջրային լուծումի պատրաստումը և կոնցետրացիայի որոշումը։  

Կշռեցինք հինգ գրամ սոդա չափեցինք հարյուր մլ ջուր։

Այնու հետև կշռված սոդայի վրա լցրեցինք հարյուր մլ ջուր։

Որոշենք լծված նյութի սոդաի զանգվածային բաժինը լուծույթում։

uo(NaHCO₃) = ? %

uo (NaHCO3) = m (NaHCO₃)/ m(լուծույթ) * 100%

8₄՞_C(H₂o) = 1/ գ/մլ (g/ամ₃; կգ/լ) = 5գ/5գ + 100գ * 100% = 500/105 = 4,76%

2 Առաջադրանք

Որոշենք մոլային բաժինի լուծույթը

au (NaHCO₃) = n(NaHCO₃) / n(NaHCO₃) + n(H₂O)

|M| = Mr

Mr (BacHCO₃) = 23 + 1 + 12 + 3 * 16 = 84

Mr (H₂O) = 2 * 1 + 16 = 18

N = (NaHCO₃) = 5գ / 842մոլ = 0,05 մոլ

ae = 0,05մոլ / 0,05 + 5,56 մոլ * 100% = 5/5,6 = 0,9%

Սպիտակուցներ

Ուսումնասիրման պատմություն

Սպիտակուցները՝ որպես առանձին կենսաբանական մոլեկուլների դաս, առանձնացվել են 18-րդ դարում ֆրանսիացի քիմիկոս Անտուան դե Ֆուրկուրի և այլ գիտնականների կողմից, ովքեր հայտնաբերեցին սպիտակուցների՝ թթվի կամ ջերմության ազդեցությամբ կոագուլացվելու (դենատուրացվելու) ընդունակությունը։ Այդ ժամանակ ուսումնասիրվեցին ալբումինը կամ ձվի սպիտակուցի սպիտակուցը, ֆիբրինը՝ արյան սպիտակուցը և գլյուտենը՝ հացահատիկներից։

19-րդ դարի սկզբում արդեն որոշ տեղեկություններ կային սպիտակուցի տարրական կառուցվածքի մասին։ Հայտնի էր, որ հիրդրոլիզվելիս սպիտակուցներն առաջացնում են ամինաթթուներ: Այդ ամինաթթուներից որոշները, օրինակ՝ գլիցինը և լեյցինը, մանրամասն նկարագրվել են։ Հոլանդացի գիտնական Գերարդ Մուլդերը սպիտակուցների քիմիական կազմի հիման վրա ենթադրեց, որ համարյա բոլոր սպիտակուցներն ունեն նման էմպիրիկ բանաձև։ 1836 թվականին Մուլդերը առաջ քաշեց սպիտակուցների կառուցվածքի առաջին մոդելը։ Հիմնվելով ռադիկալների տեսության վրա՝ նա որոշ ճշգրտումներից հետո եզրահանգեց, որ սպիտակուցի տարրական կառուցվածքային միավորը ունի հետևյալ բաղադրությունը՝ C₄₀H₆₂N₁₀O₁₂։ Այս միավորը Մուլդերն անվանեց «պրոտեին» (Pr) (հունարեն՝ πρῶτος, պրոտոս՝ առաջին,առաջնային), իսկ տեսությունը՝ «պրոտեինի տեսություն»: Պրոտեին տերմինը առաջարկել էր դեռ շվեդ քիմիկոս Յակոբ Բերցելիուսը: Մուլդերի պատկերացումների համաձայն՝ յուրաքանչյուր սպիտակուց կազմված է մի քանի պրոտեինային միավորներից, ֆոսֆորից և ծծբից: Օրինակ՝ ֆիբրինի բանաձևը նա առաջարկում էր գրել այսպես՝ 10PrSP: Մուլդերը ուսումնասիրել է նաև սպիտակուցների քայքայման պրոդուկտները՝ ամինաթթուները, և տվել լեյցինի մոլեկուլային զանգվածը սխալի փոքր տոկոսով՝ 131 դալտոն: Մինչև 1850-ական թվականների ավարտը պրոտեինի տեսությունը լայնորեն տարածված էր, սակայն նոր տվյալների կուտակման հետ այն սկսեց ենթարկվել քննադատության։

Սպիտակուցի չափսը կարող է չափվել ամինաթթվային մնացորդների քանակով կամ դալտոններով (մոլեկուլային զանգված), բայց մոլեկուլների հարաբերական մեծության պատճառով այն արտահայտվում է կիլոդալտոններով՝ կԴա։ Խմորասնկերի սպիտակուցները միջինում կազմված են 466 ամինաթթուների մնացորդներից և ունեն 53 կԴա մոլեկուլային զանգված։ Ներկայումս հայտնի ամենամեծ սպիտակուցներից մեկը՝ տիտինը, մտնում է մկանի սարկոմերների կազմության մեջ։ Այս սպիտակուցի իզոմորֆ ձևերն ունեն 3000-3700 կԴա մեծություն։ Մարդու ձկնաձև մկանի տիտին սպիտակուցը կազմված է 38 138 ամինաթթուներից:

Սպիտակուցների մոլեկուլային զանգվածի որոշման համար օգտագործվում են գել-ֆիլտրացիայի, պոլիակրիլամիդային գելում էլեկտրոֆորեզի, մաս-սպեկտորոսկոպիկական անալիզի, սեդիմենտացիոն անալիզի և այլ մեթոդներ

Ֆիզիկաքիմիական հատկություններ

Ամֆոտերություն

Սպիտակուցներն օժտված են ամֆոտերությամբ. արտաքին պայմաններից կախված՝ կարող են ցուցաբերել թթվային կամ հիմնային հատկություններ։ Սպիտակուցների կազմում կան մի քանի տեսակի ֆունկցիոնալ խմբեր, որոնք ջրային միջավայրում իոնացվում են, դրանք են թթու ամինաթթուների կողմնային կարբօքսիլ խմբերը ասպարգինաթթու, գլուտամինաթթու և ազոտ պարունակող կողմնային շղթաների ամինաթթուները առաջին հերթին լիզինի ε-ամինոխումբը և արգինինի ամիդային CNH NH₂ մնացորդը, ավելի քիչ՝ հիստիդինի իմիդազոլային մնացորդը։ Յուրաքանչյուր սպիտակուց բնութագրվում է իզոէլեկտրական կետով pI, որը միջավայրի թթվայնության pH-ի արժեքն է այն միջավայրում, որտեղ սպիտակուցի մոլեկուլի գումարային էլեկտրական լիցքը զրո է, այսինքն՝ մոլեկուլը չի տեղափոխվում էլեկտրական դաշտում (օրինակ՝ էլեկտրոֆորեզի ժամանակ)։ Իզոէլեկտրական կետում սպիտակուցի հիդրատացիան և լուծելիությունը ունեն նվազագույն արժեքը։ pI-ի մեծությունը կախված է ամինաթթուների հիմնական թթվային և հիմնային խմբերի հարաբերությունից։ Մեծ թվով թթվային մնացորդներ պարունակող սպիտակուցների իզոէլեկտրական կետը գտնվում է թթվային հատվածում, հիմնային մնացորդների դեպքում՝ հիմնային հատվածում։ pI-ի արժեքը կարող է փոփոխվել՝ իոնային ուժից և բուֆերային լուծույթից կախված, քանի որ չեզոք աղերն ազդում են սպիտակուցի ֆունկցիոնալ խմբերի իոնիզացման վրա։ pI-ը կարելի է որոշել թթվահիմնային տիտրավորման կամ իզոէլեկտրոֆոկուսավորման մեթոդներով.

pI-ն ընդհանուր առմամբ կախված է սպիտակուցի կատարած գործառույթից. ողնաշարավորների շատ հյուսվածքային սպիտակուցների իզոէլեկտրական կետը ընկած է 5,5-7,0-ի սահմաններում, սակայն որոշ դեպքերում այն կարող է ընդունել խիստ տարբերվող արժեք, օրինակ՝ պեպսինի՝ ստամոքսահյութի ֆերմենտի դեպքում pI 1իսկ սալմինի՝ սաղմոնի սերմնահյութի պրոտամինի դեպքում՝ pI 12՝ արգինինի մեծ պարունակության հաշվին։ Նուկլեինաթթուներին ֆոսֆատային խմբի էլեկտրոստատիկական փոխհարաբերության հաշվին միացող սպիտակուցները, հաճախ հիմնական սպիտակուցներն են։ Այսպիսի սպիտակուցներ են հիստոններն ու պրոտամինները:

Ֆիզիկաքիմիական հատկություննե

Լաբորատոր փորձ՝ Օդի բաղադրությունը

Փորձի համար անրաժեշտ է մոմ, լուցկի, գլան և մառկեռ։ Մոմը վառեցինք ջրով թասի մեջ, վառեցինք, այնուհետև գլանով օդի հոսքը փագեցինք։Որոշ ժամանակ հետո, մոմը հանգեց և թասի ջուրը բառցրացավ գլանի 1/5-ը։Այդ եղավ նրա պադճառը քանի, որ կորավ օդը այդ տեղ անյուհետև մոմը հանգեց, և ջուրը բաձրացավ թթվածինի տեղը։

Հետևաբար օդի մեջ կա 20% թթվածին — O2 Նեացած գազը ազոտն N₂-79% և գազը CO₂-003%, որը չի նպատում այրումը

հեռավար ինքնակրթություն. Նոյեմբ

Հարցեր և վարժություններ.

☆֊Ինչպե՞ս են դասակարգվում նյութերը ըստ բաղադրության, սահմանեք, գրեք օրինակներ…

Նյութերը ըստ բաղադրության դասակարգում են՝ պարզ և բարդ նյութերի։ Պարզ նյութերը կազմված են մեկ քիմիական տարրի ատոմներից, իսկ բարդ նյութերը կազմված են տարբեր քիմիական տարրերի ատոմներից:

☆֊ Անօրգանական նյութերի ինչպիսի՞ օրինակներ գիտեք, գրեք օրինակներ…

Անօրգանական նյութերի օրինակներ են՝ ջուր, ածխաթթու գազ․․․

☆֊ Օրգանական նյութերի ինչպիսի՞ օրինակներ գիտեք…

Օրգանական նյութերի օրինակներ են՝ ճարպեր, ամինաթթուներ, ացետոնը, գլյուկոզը․․․

☆֊ Ո՞ր նյութերն են ավելի շատ, օրգանականը, թե՞ անօրգանականը, պատասխանը հիմնավորեք…

Ավելի շատ են անօրգանական նյութերը, քանի որ ածխածին պարունակող նյութերն ավելի քիչ են հանդիպվում։

☆֊ Հետևյալ նյութերից ընտրեք անօրգանական նյութերը և գրեք դրանց քիմիական բանձևերը. թթվածին, կերակրի աղ, շաքար, երկաթ, ջուր, քլոր, խմելու սոդա, գլյուկոզ, ծծմբական թթու, ազոտ, սպիտակուց, պղինձ, գինու սպիրտ, ածխաթթու գազ, շմոլ գազ, ճարպ:

Թթվածրն — O2

Կերակրի աղ — NaCl

ջուր — H2O

Քլոր — Cl

Խմելու սոդա — NaHCO3

Երկաթ — Fe

Ծծմբական թթու — H2SO4

Աղոտ-N

Պղինձ-Cu

☆֊ Որոշեք Ձեր ընտրած բարդ անօրգանական նյութերի հարաբերական մոլեկուլային  զանգվածները`M_r, որակական և քանակական բաղադրությունները՝ տարրերի  զանգվածային   հարաբերությունները, զանգվածային  և մոլային բաժինները:

Mr (O²)=32

Mr (NaCl)=23+35=58

Mr (H₂O)=2+16=18

Mr (CI)=35

Mr (NaHCO₃)=23+1+12+(16*3)= 84

Mr (Fe)=55

Mr (H₂SO₄)=2+32+(16*4)=98

Mr (N)=14

Mr (Cu)=63

☆֊Գրեք ներքոբերյալ անօրգանական շղթաների ռեակցիաների հավասարումները.

• Մետաղ-հիմնային օքսիդ-հիմք-աղ` Mg—> MgO —>Mg(OH)2 —>  MgCl2

                  Mg+O₂=MgO (միացման ռեակցիա)

                           MgO+H2O=Mg(OH)2

Mg(OH)2+HCl=MgCl2 չեզոգացման ռեակցիա — չեզոքացման է կոչվում հիմքի և թթվի միջև ընթացող փոխանակման ռեակցիան, որի հետևանքով առաջանում են աղ և ջուր։

• Ոչ մետաղ թթվային օքսիդ թթու աղ`P —> P2O5 —> H3PO4 —> Na3PO4

Ինքնաստուգում հոկտեմբեր

1.Ո՞ր  շարքում են  նշված միայն ֆիզիկական մարմիններ.

   ա) գիրք, մեխ, ալյումին, ազոտ
   բ) սեղան, գրիչ, տետր, մատանի
   գ) երկաթ, քանոն, ոսկի, թթվածին
  դ) պղինձ, ջուր, արծաթ, ջրածին

2. Քանի՞ նյութ է ներկայացված հետևյալ բառակապակցություններում.   ջրի կաթիլ, պղնձե թաս,  ալյումինե կաթսա,   ռետինե գնդակ,  պղնձե կուժ, սառցե դղյակ,  ոսկե  մատանի.

1)3                        2)  6                            3)  4                                  4) 5

3. Նշվածներից ո՞ր շարքում են գրված միայն օրգանական նյութեր.
     1)  ջուր, թթվածին, կավիճ, սպիրտ
    2)  կերակրի աղ, սպիտակուց, ճարպ, ազոտ
    3)  շաքարավազ, քացախաթթու, գլյուկոզ, սպիրտ
    4)  սոդա, ջուր, ածխաթթու գազ, բենզոլ

4. Ինչպիսի՞ ագրեգատային վիճակում կարող է գտնվել սնդիկը.

1. միայն պինդ  վիճակ
2. միայն  գազային վիճակում
3. միայն  հեղուկ  վիճակում
4. բոլոր  երեք  վիճակներում

 5.  Որքա՞ն է ոսկու  ձուլակտորի զանգվածը,  որի ծավալը  2 սմ³ է, իսկ ոսկու խտությունը  19,3 գ/սմ³է.

1) 38,6գ                    2) 9,65գ                   3) 3,86գ                       4) 1,93գ

6. Ո՞ր  շարքում  են գրված միայն բարդ նյութերի բանաձևեր.

    1)   Al, HCl,  Cu, Na₂SO₄                                     

 3)  H₂O, N₂, O₃,  Ni, S₈

   2)   AgBr, H₂, CaCO₃, P₄                                      

4)  NaOH, CO₂, NH₃, CuSO₄

7. Ո՞ր  շարքում են առկա միայն կովալենտային կապերով միացություններ.

     1)  NaCl, HCl, Cl₂,NaHCO₃       

  2)  KBr, HNO₃, CaO, P₄

3)  H₂, NH₃, H₂O, CH₄

4)  N₂, Br₂, CuSO₄, Fe

Ոչմետաղային միացությունները կոչվում են կովալենտային, իսկ 3 տարբերակում բոլորը ոչմետաղային միացություններ են։

8. . Հետևյալ նյութերից չորս  սյունակով  առանձնացրեք  օքսիդները, հիմքերը, թթուներն  ու   աղերը, նշեք  յուրաքանչյուրի  անվանումը.    HNO₃,  Na₂O,  Ca(OH)₂, AgNO₃,  BaO,  HCl, CO_2,   Al₂O₃, NaHCO₃, Fe(OH)₂, K₂SiO_3, NaCl, H₂SO₄, MgO, NaOH, H₃PO₄, SO₃, CaCl₂, CuSO₄, Al(OH)₃.

Օքսիդ	Հիմք	Թթու	Աղ
Na2O BaO CO2 Al2O3 MgO SO3	Ca(OH)2 Fe(OH)2 NaOH Al(OH)3	HNO3 HCl H2SO4 H3PO4	AgNO3 NaHCO3 K2SiO3 NaCl CaCl2

Թթուներ են կոչվում այն բարդ նյութերը, որոնց բաղադրության մեջ առկա են մետաղի ատոմի կողմից տեղակալվելու ընդունակ ջրածնի ատոմներ

Այն բարդ նյութերը, որոնք կազմված են երկու տարրի ատոմներից, որոնցից մեկը թթվածինն է, կոչվում են օքսիդներ:

Հիմքեր կամ հիդրօքսիդներ են կոչվում այն բարդ նյութերը, որոնք կազմված են մետաղի ատոմից և մեկ կամ մի քանի հիդրօքսիլ խմբերից:

Աղերը բարդ նյութեր են, որոնք կազմված են մետաղների ատոմներից և թթվային մնացորդներից։  

9. Ո՞ր  շարքում է  գրված ֆոսֆոր,  թթվածին,  ածխածին, երկաթ և ազոտ քիմիական տարրերի նշանները.

    1)  F, C, P, Si, Na
    2)  O, C, Li, K, Ba
    3)  P, O, C, Fe, N
    4)  K, Na, P, Fe, C 

10. Ո՞ր տարրական մասնիկներից է կազմված ատոմը.
    1)  միայն էլեկտրոններից
    2)  նեյտրոններից  և  էլեկտրոններից
    3)  պրոտոններից, էլեկտրոններից  և  նեյտրոններից
    4)  միայն պրոտոններից

11.  Բնութագրեք  հետևյալ  տարրերը՝ ածխածին, ջրածին, թթվածին, ազոտ, ֆոսֆոր, ծծումբ, նատրիում, կալիում, կալցիում, մագնեզիում, երկաթ, ֆտոր, քլոր, բրոմ, յոդ, սիլիցիում, մանգան, պղինձ, ցինկ, արծաթ, ոսկի ….  (նշված տարրերից ընտրեք մեկ մետաղ և մեկ ոչմետաղ)  ըստ  հետևյալ ըստ հետևյալ սխեմայի.

Երկաթ
ա)քիմիական  տարրի  նշանը – Fe

բ)  կարգաթիվը-26, միջուկի  լիցքը՝ Z =26

գ)  ատոմի  բաղադրությունը (պրոտոնների, նեյտրոնների, էլեկտրոնների  թիվը)

26 պրոտոն, 26 էլէկտրոն, միջուկում նեյ. 30

դ)  պարբերության  համարը, լրիվ  լրացված  էներգիական  մակարդակների  թիվը։

4-րդ պարբերություն, 2 լրիվ լրացված էներգիական մակարդակ

ե)  խմբի  համարը, ենթախումբը (գլխավո՞ր  է, թե՞ երկրորդական), արտաքին, էներգիական  մակարդակում  էլեկտրոնների  թիվը

8-րդ խումբ, գլխավոր ենթախումբ, արտաքին էներգիական մակարդակում գտնվող էլեկտրոնների թիվը՝ 26։

զ)  էլեկտրոնների  բաշխումն  ըստ էներգիական  մակարդակների

է)  էլեկտրոնային  բանաձևը (էլեկտրոնների  բաշխումն ըստ էներգիական մակարդակների  և  ենթամակարդակների)

1s ²2s²2p⁶3s²3p⁶3d⁶4s²

ը) ո՞ր հատկություններն  են  ավելի  ուժեղ  արտահայտված`  մետաղակա՞ն, թե՞   ոչ մետաղական…

Մետաղական

  թ)  ինչպիսի՞  պարզ  և  բարդ  նյութերի  օրինակներ  գիտեք, որոնց  բաղադրության  մեջ

առկա  է  այդ   տարրի  ատոմներ……..

Fe³O⁴, Fe²O³, FeCO³

ժ)  Կատարեք հաշվարկներ ` որոշեք  այդ  տարրի  մեկ  ատոմի  զանգվածը` mo (գ),

տարրի  առաջացրած  օքսիդի  հարաբերական  մոլեկուլային  զանգվածը`Mr,

Mr(F)-55

Fe²O³

Fe=55

O=16

55×2+16×3=158

Mr=158

տարրերի  զանգվածային   հարաբերությունները, զանգվածային  և մոլային բաժինները օքսիդում:
W(Fe)=?%

W(O)=?%

Mr(Fe²O³)=2*55+3*16=158

W(Fe)=2*55/158=100%

W(Fe)=69,14%

W(O)=16/158*100%=10,28%

Ինքնաստուգում Քիմիա

1.Ո՞ր  շարքում են  նշված միայն ֆիզիկական մարմիններ.

   ա) գիրք, մեխ, ալյումին, ազոտ
բ) սեղան, գրիչ, տետր, մատանի
   գ) երկաթ, քանոն, ոսկի, թթվածին
  դ) պղինձ, ջուր, արծաթ, ջրածին

2. Քանի՞ նյութ է ներկայացված հետևյալ բառակապակցություններում.   ջրի կաթիլ, պղնձե թաս,  ալյումինե կաթսա,   ռետինե գնդակ,  պղնձե կուժ, սառցե դղյակ,  ոսկե  մատանի.

1)3                        2)  6                            3)  4                                  4) 5

3. Նշվածներից ո՞ր շարքում են գրված միայն օրգանաsկան նյութեր.
     1)  ջուր, թթվածին, կավիճ, սպիրտ
    2)  կերակրի աղ, սպիտակուց, ճարպ, ազոտ
 3)  շաքարավազ, քացախաթթու, գլյուկոզ, սպիրտ
    4)  սոդա, ջուր, ածխաթթու գազ, բենզոլ

4. Ինչպիսի՞ ագրեգատային վիճակում կարող է գտնվել սնդիկը.

1. միայն պինդ  վիճակ
2. միայն  գազային վիճակում
3. միայն  հեղուկ  վիճակում
4. բոլոր  երեք  վիճակներում

 5.  Որքա՞ն է ոսկու  ձուլակտորի զանգվածը,  որի ծավալը  2 սմ³ է, իսկ ոսկու խտությունը  19,3 գ/սմ³է.

1) 38,6գ                    2) 9,65գ                   3) 3,86գ                       4) 1,93գ

6. Ո՞ր  շարքում  են գրված միայն բարդ նյութերի բանաձևեր.

    1)   Al, HCl,  Cu, Na₂SO₄    

 3)  H₂O, N₂, O₃,  Ni, S₈

   2)   AgBr, H₂, CaCO₃, P₄

4)  NaOH, CO₂, NH₃, CuSO₄

7. Ո՞ր  շարքում են առկա միայն կովալենտային կապերով միացություններ.

     1)  NaCl, HCl, Cl₂,NaHCO₃    

  2)  KBr, HNO₃, CaO, P₄

3)  H₂, NH₃, H₂O, CH₄

4)  N₂, Br₂, CuSO₄, Fe

8. . Հետևյալ նյութերից չորս  սյունակով  առանձնացրեք  օքսիդները, հիմքերը, թթուներն  ու   աղերը, նշեք  յուրաքանչյուրի  անվանումը.    HNO₃,  Na₂O,  Ca(OH)₂, AgNO₃,  BaO,  HCl, CO_2,   Al₂O₃, NaHCO₃, Fe(OH)₂, K₂SiO_3, NaCl, H₂SO₄, MgO, NaOH, H₃PO₄, SO₃, CaCl₂, CuSO₄, Al(OH)₃.

Օքսիդ	Հիմք	Թթու	Աղ
Na2O BaO CO2 Al2O3 MgO SO3	Ca(OH)2 Fe(OH)2 NaOH Al(OH)3	HNO3 HCl H2SO4 H3PO4	AgNO3 NaHCO3 K2SiO3 NaCl CaCl2

9. Ո՞ր  շարքում է  գրված ֆոսֆոր,  թթվածին,  ածխածին, երկաթ և ազոտ քիմիական տարրերի նշանները.

    1)  F, C, P, Si, Na
    2)  O, C, Li, K, Ba
    3)  P, O, C, Fe, N
    4)  K, Na, P, Fe, C

     10. Ո՞ր տարրական մասնիկներից է կազմված ատոմը.
    1)  միայն էլեկտրոններից
    2)  նեյտրոններից  և  էլեկտրոններից
   3)  պրոտոններից, էլեկտրոններից  և  նեյտրոններից
    4)  միայն պրոտոններից

11.  Բնութագրեք  հետևյալ  տարրերը՝ ածխածին, ջրածին, թթվածին, ազոտ, ֆոսֆոր, ծծումբ, նատրիում, կալիում, կալցիում, մագնեզիում, երկաթ, ֆտոր, քլոր, բրոմ, յոդ, սիլիցիում, մանգան, պղինձ, ցինկ, արծաթ, ոսկի ….  (նշված տարրերից ընտրեք մեկ մետաղ և մեկ ոչմետաղ)  ըստ  հետևյալ ըստ հետևյալ սխեմայի.

ա)  քիմիական  տարրի  նշանը -N
բ)  կարգաթիվը, միջուկի  լիցքը՝ Z =7, 7
գ)  ատոմի  բաղադրությունը (պրոտոնների, նեյտրոնների, էլեկտրոնների  թիվը)

7 պրոտոն, 7 էլէկտրոն, միջուկում նեյ. 14-7=7

դ)  պարբերության  համարը-2, լրիվ  լրացված  էներգիական  մակարդակների  թիվը….

ե)  խմբի  համարը-5, ենթախումբը (գլխավո՞ր  է, թե՞ երկրորդական), արտաքին

Երկրորդական

էներգիական  մակարդակում  էլեկտրոնների  թիվը

զ)  էլեկտրոնների  բաշխումն  ըստ էներգիական  մակարդակների

)2)5

է)  էլեկտրոնային  բանաձևը (էլեկտրոնների  բաշխումն ըստ էներգիական

մակարդակների  և  ենթամակարդակների)

ը) ո՞ր հատկություններն  են  ավելի  ուժեղ  արտահայտված`  մետաղակա՞ն, թե՞   ոչ մետաղական…

Ոչ մետաղական

  թ)  ինչպիսի՞  պարզ  և  բարդ  նյութերի  օրինակներ  գիտեք, որոնց  բաղադրության  մեջ

առկա  է  այդ   տարրի  ատոմներ……..

N²O³

ժ)  Կատարեք հաշվարկներ ` որոշեք  այդ  տարրի  մեկ  ատոմի  զանգվածը` m_o (գ),

տարրի  առաջացրած  օքսիդի  հարաբերական  մոլեկուլային  զանգվածը`M_r,

Mr(N)-14

N2O3

N=14

O=16

14×2+14×3=76

Mr=76

տարրերի  զանգվածային   հարաբերությունները, զանգվածային  և մոլային բաժինները օքսիդում:

12. Համապատասխանեցրեք նյութի հատկությունները և անվանումը.   

Հատկությունները	Անվանումը
ա) բնորոշ  հոտով   թափանցիկ  հեղուկ     բ) ջրում  լավ  լուծվող  պինդ  նյութ     գ) մետաղական  փայլով  պինդ  գունավոր  նյութ     դ) ջրում  քիչ  լուծվող  անհոտ, անհամ  գազ	1) կավիճ   2) սախարոզ   3) քացախաթթու   4) թթվածին   5)  քլոր   6)  յոդ

ա)-3

բ)-2

գ)-1

դ)-4

Քիմիա

Նյութի խտություն կսպե ստեղծում ծացալի և զանգվածի միջևվ

V = մլ, սմ^3 , լ, մ^3

m = գ, մգ , կգ , ց

r=m/v=1գ/մլ=1/m

 ազոտ՝ N 

կարգա թիվը 7

7 = Z = + 7 = 7p = 7e