Կարս
Կարսը, ինչպես և Հայաստանի միջնադարյան շատ քաղաքներ, սկզբում բերդ է եղել, և հայ պատմիչներն այն հենց այդպես էլ ներկայացնում են՝ «Բերդ Կարուց»։ Որոշ ուսումնասիրողների կարծիքով` այստեղ բերդ է գոյություն ունեցել դեռ ուրարտական ժամանակներում: Սակայն որպես քաղաք Կարսը նշվում է 10-րդ դարում, երբ այնտեղ է տեղափոխվում հայոց արքա Աբաս Ա-ի արքունիքը/Թագավորի ընտանիքը:/։ Կարսը գտնվում է Այրարատ նահանգի Վանանդ գավառում, Կարս գետի ափին, ծովի մակերևույթից մոտ 2000 մետր բարձրության վրա։ Արշակունիների թագավորության շրջանում Կարսը փոքրիկ բերդաքաղաք էր, Վանանդեցի իշխանական տոհմի նստավայրը։ Բագրատունյաց թագավորության ժամանակաշրջանում Կարսը վերելք է ապրում, և աղբյուրներում նախկին աննշան բերդը հիշատակվում է որպես քաղաք։ Բագրատունի առաջին արքաները, որոնք շարունակ պայքարի մեջ էին արաբական տիրապետության դեմ, հաճախ էին փոխում երկրի մայրաքաղաքները։ Հետևյալ Բագրատունի արքաների օրոք՝ Աշոտ Ա , Սմբատ Ա, Աշոտ Բ Երկաթ Հայաստանի մայրաքաղաքներ էին Բագարանը, ապա Շիրակավան։ Սակայն շարունակական պատերազմների պայմաններում սրանք չարդարացրին մայրաքաղաքի դերը, քանզի գտնվում էին թշնամի արաբական ամիրայությունների-/ Արաբական իշխանության կողմից նշանակված կուսակալ կամ կառավարիչ որևէ նահանգի, երբեմն նույնիսկ անկախ իշխան/մերձակայքում։ Ճիշտ է, Աշոտ Բ Երկաթը վերջնականապես կարողացավ ազատվել արաբների իշխանությունից, սակայն նրա եղբայրը և հաջորդը՝ Աբաս Բագրատունի արքան , գահ բարձրանալով, իր պետության մայրաքաղաքը տեղափոխեց Կարս, որը հեռու էր արաբական ամիրայությունների սահմաններից և ավելի պաշտպանված քաղաք էր։ Հայոց թագավոր Աբաս Բագրատունին կառուցում է մինչ այժմ կանգուն Սուրբ Առաքելոց Կաթողիկե եկեղեցին, որն այժմ գործող մզկիթ է։ Մզկիթի վերածվելուց հետո եկեղեցու ճարտարապետական կառուցվածքը չի փոխվել։ Բացի եկեղեցու կառուցումից, հայոց արքան ամրացնում է Կարսի բերդը, որ ժամանակին Առաջավոր Ասիայի ամենաամուր ամրոցներից էր։
Աբաս Բագրատունու հաջորդը՝ Աշոտ Գ Ողորմած արքան , նոր մայրաքաղաք հաստատեց՝ Անին (961թ.)։
Հաղարծին
Հաղարծինի համալիրի կազմում են երեք եկեղեցի, երկու գավիթ (մեկը՝ ավերված), սեղանատուն, աղոթարաններ, խաչքարեր: Վանքի տարածքում, հուշարձանների գլխավոր խմբից արևելք, ժայռալանջին աղոթարաններ են, գեղաքանդակ խաչքարեր։ Հաղարծինում գտնված բրոնզաձույլ կաթսան (350 կգ, այժմ ՀՊՊԹ-ում է) գեղարվեստական մետաղագործության բարձրարվեստ նմուշներից է․ շուրթի պսակի փորագրությունը նշում է պատրաստման տարեթիվը՝ 1232, չորս կանթերն առյուծների արձանիկներ են, ոտքերը նույնպես զարդարված են գեղարվեստորեն
Վանքային համալիրը կառուցվել է 10-13-րդ դարերի ընթացքում։ Վանքի մասին տեղեկություններ է տալիս Կիրակոս Գանձակեցին: Ծաղկում է ապրել XII դարի վերջին – XIII դարի սկզբին՝ Խաչատուր Տարոնացու առաջնորդության ժամանակ։ Որպես ուսումնագիտական կենտրոն հիշատակվում է XIII դարի առաջատար մշակութային կենտրոնների շարքում։
Սևանա լիճ
Սևանա լիճը գտնվում է Գեղարքունիքի մարզում` ծովի մակարդակից մոտ 1900 մետր բարձրության վրա։Երկարությունը 70 կմ է, իսկ առավելագույն լայնությունը՝ 55 կմ։ Սևանա լիճը ամենախոշորն է Հարավային Կովկասի տարածքում։ Հայկական բարձրավանդակի՝ մեծությամբ երրորդ լիճն է ՝ Վանա լճից և Ուրմիոյից հետո։ Ի տարբերություն այդ երկուսի՝ բաց լիճ է և ունի քաղցրահամ ջուր։ Լիճ են թափվում 28 մեծ ու փոքր գետակներ՝ Արգիճի, Մասրիկ, Գավառագետ, Կարճաղբյուր, Վարդենիս, Ձկնագետ, սակայն սկիզբ է առնում միայն մեկը՝ Հրազդանը։ Չորս կողմում առանձնակի շրջապատում են Արեգունու, Սևանի, Վարդենիսի, Գեղամա լեռները։ Սևանա լճի ջրերը Հրազդան գետի միջոցով ոռոգում են Արարատյան դաշտը։ Քրիստոնեության ընդունման առաջին իսկ դարում Սևանա կղզում կառուցվում է առաջին քրիստոնեական կառույցը՝ Սևանավանքը։ Այն հիմնադրել է Գրիգոր Լուսավորիչը 305 թվականին։Սևանա լիճը միակն է Հայաստանի Հանրապետությունում, որ ունի լողափնյա հանգստավայրեր։ Դրանք հանրահայտ են ոչ միայն հայերի, այլև Հայաստան ժամաող զբոսաշրջիկների համար։
Գիլի լիճը ջրաճահճային լիճ է, որը գտնվում է Սևանա լճի հարավ-արևելյան մասում Գեղարքունիքի մարզի Նորակերտ գյուղի մոտ։ Սնվել է Մասրիկ գետով և սարերից եկող աղբյուրներով։ Ունեցել է թռչունների և ձկների եզակի կենսաբազմազանություն։ Ավազանի ճահճային մասում բնադրող թռչուններից են եղել ձկնկուլը, քաջահավը, մոխրագույն սագն ու բադը, կռունկը, տուրգանը, տարգալակտուցը, մոխրաայտ սուզակը։ Համաշխարհային չուի ճանապարհին եղել է բազմաթիվ թռչունների հանգստավայր, նաև որոշ տեսակների համար բերանպաստ եղանակային պայմաններում ձմեռելու վայր։ Սևանի ձկների համար այն եղել է ձվադրավայր։
Աժահակ լեռը
Աժդահակը, հայ և իրանական առասպելաբանության մեջ չար վիշապ է՝ Աժի Դահական անունով։ Աժի նշանակում է իժ, օձ, վիշապ, որի դեմ կռվում է ամպրոպի աստված Թրայե-տաոնան: Աժդահակ անվանումը հայոց բանահյուսության մեջ հայտնի է որպես մարաց թագավորի և վիշապի անուն։ Աժդահակ լեռը Հայաստանի երրորդ գագաթն է, որն ունի 3597մ բարձրություն: Գտնվում է Գեղամա լեռնաշղթայի կենտրոնական հատվածում, Հայաստանի Հանրապետության Կոտայքի և Գեղարքունիքի մարզերի սահմանագլխին։ Տարվա մեծ մասը Աժդահակ լեռը ծածկված է ձյունով։ Լեռան գագաթից բացվում է գեղեցիկ տեսարան դեպի խառնարանում գտնվող լիճը և շրջակա լեռնաշխարհը:
Ձկնկուլ
Հայաստանի Հանրապետությունում համարվում է որպես ձմեռող տեսակ (նախկինում՝ բնակվող, չվող)։ Թվաքանակը փոքր է։ Մինչ Սևանա լճի մակարդակի նվազելը նրանք բնադրվում էին Գիլլիի եղեգնուտներում, մեծ ձկնկուլների հետ։ Ձվադրում է ապրիլ–մայիս ամիսներին, դնում է 5–6 երկնագույն ձվեր։ Սնվում է մանր ձկներով։ Գրանցված է կարմիր գրքում։ Միսը որպես սնունդ պիտանի չէ։ Աչքի են ընկնում միջին երկարության, կեռ ծայրով, ատամնանման եզրեր ունեցող կտուցով, երկար վզով։ Մարմնի երկարությունը՝ 80-100 սմ է, թևերի բացվածքը՝ 130-160 սմ, կենդանի զանգվածը՝ 1,8-3 կգ։ Գլուխը հիմնականում սպիտակ է, ազդրերին կան սպիտակ, ցայտուն ձվաձև բծեր։ Մարմնի փետրածածկը սև է, մեջքը՝ կանաչ մետաղ, փայլով։ Աշնանը կանաչ փայլը, գլխի, ազդրերի սպիտակ բծերը բացակայում են։
Կաղնի
Կաղնին հաճարազգիների ընտանիքի մշտադալար առանձին ցեղ է: Աճում է կաղնու 500 (այլ տվյալներով՝ 600) տեսակ: ՀՀ-ում (Լոռու, Կոտայքի, Տավուշի, Գեղարքունիքի, Վայոց ձորի, Սյունիքի և այլ մարզերում) տարածված է կաղնու 6 տեսակ՝ արևելյան կամ խոշորառէջ, արաքսյան, վրացական, ծակոտիավոր և այլն: Միատուն ծառ է, որի բարձրությունը՝ 40–50 մ: Առաջին 80 տարում կաղնին աճում է դեպի վեր` հասնելով մինչև 50 մ բարձրության, իսկ հետո ողջ կյանքի ընթացքում շարունակում է աճել լայնքով (հաստությամբ): Կաղնին ապրում է 500–600 (երբեմն՝ մինչև 1000 և ավելի) տարի: Կաղնին լուսասեր է, որոշ տեսակներ երաշտակայուն են, ցրտադիմացկուն, հողի նկատմամբ` քիչ պահանջկոտ: Կաղնու անտառներն ունեն հողապաշտպան, ջրհավաք և ջրակարգավորիչ նշանակություն: Բնափայտն ամուր է, դիմացկուն, նախշավոր, կիրառվում է նավաշինության, կահույքի և մանրատախտակի արտադրության, ատաղձագործության, տակառների պատրաստման և այլ բնագավառներում, խցանակաղնու կեղևից պատրաստում են խցան:
Առցանց աշխատանք հայրենագիտությունից
Հայ գրող Վախթանգ Անանյանը ծնվել է 1905 թվականին Դիլիջանում։
Նրա պատմվածքները հարուստ են Հայաստանի բնաշխարհով, տեսարժան վայրերով, տարածաշրջանում տարածված բուսատեսակներով և կենդանական աշխարհով:
Ծանոթանալով Վախթանգ Անանյանի պատմվածքներին ես հանդիպեցի տեղանունների, գետերի, լճերի, ծառատեսակների և կենդանական աշխարհի:
Պատմվածքներում նկարագրված են՝ Աժդահակ լեռը, Սևանա լիճը, Գիլիի լիճը, Հրազազդան գետը, կենդանիներից՝ շունը, ձկնկուլը, արջը, բադերը, իսկ ծառատեսակներից՝ կաղնիները:
Նրանցից մի քանիսի մասին ես ուզում եմ պատմել․
Սերգեյ Ալեքսանյան 